หัวเมืองชั้นเอก

การปกครองหัวเมืองในสมัยสมเด็จพระนเรศวรมหาราช
                             การเสียกรุงครั้งที่1 ให้แก่พม่าในปีพุทธศักราช 2112    เป็นอุทาหรณ์แสดงให้เห็นถึงความอ่อนแอ
      ของการจัดระบบการปกครองหัวเมืองชั้นนอก       เป็นแบบเมืองเจ้าพระยามหานคร      ข้าศึกจึงสามารถยึดเอาเมือง
      เจ้าพระยานคร  อย่างเช่น  เมืองพิษณุโลกเอาไว้เป็นกำลังได้            ดังนั้นเมื่อสมเด็จพระนเรศวรมหาราชกู้เอกกราช
      จากพม่าได้และทรงมีอำนาจยิ่งใหญ่พอ จึงลดอำนาจหัวเมืองชั้นนอก    ทรงยกเลิกระบบการปกครองแบบให้อำนาจ
      กึ่งอิสระนั้นเสีย   จัดให้มีการรวมอำนาจเข้าสู่ศูนย์กลาง  รวบรวมอาณาจักรให้เป็นปึกแผ่น  เป็นอันหนึ่งอันเดียวกัน
      แล้วจัดระบบการปกครองเป็น   หัวเมืองเอก  โท  ตรี  จัตวา  ซึ่งมีลักษณะสำคัญดังนี้
                                หัวเมืองชั้นใน   คือ     หัวเมืองที่อยู่รายรอบใกล้ชิดพระนครหรือหัวเมืองในมณฑลราชธานี จัดรูป
        การปกครองเหมือนเดิม  คือ  ให้ขึ้นโดยตรงต่อเมืองหลวง ไพร่พลในเมืองเหล่านี้   ก็สังกัดกรมกองที่เมืองหลวง
        ผู้ปกครองเมือง เป็นเพียงตำแหน่ง "ผู้รั้ง"  เมื่อจัดระบบการปกครองใหม่  หัวเมืองเหล่านี้  ก็เป็นหัวเมืองชั้นจัตวา
         
                               หัวเมืองชั้นนอก   คือ    หัวเมืองที่อยู่ห่างไกลออกไป   ซึ่งได้แก่  เมืองเจ้าพระยามหานครเดิม
         การปรับปรุงการปกครองที่สำคัญ   คือ  ยกเลิกการส่งเจ้านายเชื้อพระวงศ์ออกไปปกครอง      แต่แต่งตั้งขุนนาง
         เป็นเจ้าเมืองทั้งหมด     หัวเมืองชั้นนอก  ประกอบด้วย   หัวเมืองชั้นเอก   ได้แก่   เมืองขนาดใหญ่มีความสำคัญ
         ทางยุทธศาสร์  ในสมัยกรุงศรีอยุธยามี   2  เมือง  คือ   เมืองพิษณุโลกและนครศรีธรรมราช        ต่อมาในสมัย
         กรุงธนบุรีจึงตั้งเมืองนครศรีธรรมราช เป็นหัวเมืองชั้นเอกอีกเมืองหนึ่ง   เจ้าเมืองเป็นขุนนางมียศเป็นเจ้าพระยา  
         ถือศักดินาสูงถึง 10,000 ไร่  เท่ากับตำแหน่งเสนาบดีในเมืองหลวง    หัวเมืองชั้นโท   เป็นเมืองที่มีความสำคัญ
         รองลงมา เจ้าเมืองมียศเจ้าพระยา    ถือศักดินา 10,000 ไร่  เท่ากับเจ้าเมืองชั้นเอก     ในสมัยอยุธยามี   6  เมือง
         คือ  สวรรคโลก  สุโขทัย  กำแพงเพชร  เพชรบูรณ์  นครราชสีมาและเมืองตะนาวศรี   หัวเมืองชั้นตรี   เป็นเมือง
         เล็กและสำคัญน้อยกว่าหัวเมืองชั้นโท   เจ้าเมืองมียศเป็นพระยา  ถือศักดินา 5,000 ไร่   มีอยู่ 7 เมือง  คือ  พิชัย
         พิจิตร นครสวรรค์  จันทบูรณ์   ไชยาพัทลุงและเมืองชุมพร   หัวเมืองชั้นเอก  ชั้นโท  ชั้นตรี  เหล่านี้ไม่ขึ้นแก่กัน
         แต่ขึ้นต่อเมืองหลวงโดยตรงและแต่ละเมืองจะมีเมืองเล็กๆ ชั้นจัตวาขึ้นอยู่ในสังกัดมากน้อยแตกต่างกันออกไป